Ειδική Αγωγή και Οικολογικά Σχολεία

Η συμβολή της Ειδικής Αγωγής στη διαμόρφωση αειφόρων και συμπεριληπτικών σχολικών κοινοτήτων

Η σύγχρονη εκπαιδευτική πραγματικότητα καλεί τα σχολεία να υπηρετήσουν ταυτόχρονα δύο μεγάλους παιδαγωγικούς ορίζοντες: την αειφορία και τη συμπερίληψη. Η εκπαίδευση για το περιβάλλον και την αειφορία δεν αφορά μόνο τη γνώση των οικολογικών προβλημάτων, αλλά κυρίως τη διαμόρφωση στάσεων και αξιών που προάγουν τον σεβασμό στη ζωή, στη φύση και στον άνθρωπο. Από την άλλη, η ειδική αγωγή υπενθυμίζει ότι κάθε παιδί έχει δικαίωμα στη μάθηση, στην έκφραση και στη συμμετοχή  δικαίωμα να «ανθίζει» με τον δικό του ρυθμό και τρόπο.

Η συνάντηση αυτών των δύο πεδίων, δηλαδή, της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και της ειδικής αγωγής, δεν αποτελεί απλώς μια καινοτόμο προσέγγιση. Αποτελεί βαθύτατα ανθρωπιστική και κοινωνική πράξη, καθώς συνδέει τη φροντίδα για τον πλανήτη με τη φροντίδα για τον άνθρωπο. Μέσα από τα προγράμματα των Οικολογικών Σχολείων, οι μαθητές Ειδικής Αγωγής γίνονται ενεργοί πολίτες της Γης, συμμετέχουν σε δράσεις, συνεργάζονται, δημιουργούν και ανακαλύπτουν τη δύναμη της κοινότητας και της αλληλεπίδρασης.

Η παρούσα εργασία επιχειρεί να αναδείξει τη σημασία και τη δυναμική αυτής της σύζευξης, παρουσιάζοντας τον τρόπο εφαρμογής του προγράμματος «Οικολογικά Σχολεία» στο πλαίσιο της Ειδικής Αγωγής, τους στόχους του, τα παιδαγωγικά οφέλη, καθώς και τις προοπτικές διάχυσης των αποτελεσμάτων στην εκπαιδευτική κοινότητα και την κοινωνία.

Η ένταξη των Σχολείων Ειδικής Αγωγής στο Δίκτυο των Οικολογικών Σχολείων στοχεύει:

• Στην ενίσχυση της συμμετοχικότητας και της συμπερίληψης: Να διασφαλιστεί ότι κάθε μαθητής, ανεξαρτήτως ικανοτήτων ή αναπηρίας, έχει ενεργό ρόλο στις δραστηριότητες, συμβάλλοντας στη δημιουργία ενός σχολείου που «χωράει όλους» και προάγει τον σεβασμό στη διαφορετικότητα.
• Στην καλλιέργεια περιβαλλοντικής συνείδησης και υπευθυνότητας: Να βοηθήσει τους μαθητές να κατανοήσουν τη σχέση τους με το φυσικό περιβάλλον, να αναπτύξουν οικολογικές στάσεις και να αναλάβουν δράσεις φροντίδας για τον χώρο, τη φύση και την κοινότητα.
• Στην ανάπτυξη δεξιοτήτων ζωής και αειφόρων αξιών: Μέσα από τη βιωματική μάθηση, οι μαθητές καλλιεργούν δεξιότητες συνεργασίας, επικοινωνίας, αυτονομίας και επίλυσης προβλημάτων, δεξιότητες απαραίτητες για την προσωπική και κοινωνική τους ένταξη.

Στην Ειδική Αγωγή, κάθε μαθητής είναι μοναδικός. Έχει τις δικές του δυνατότητες, ταλέντα, τρόπους έκφρασης και ρυθμούς μάθησης. Για τον λόγο αυτό, το πρόγραμμα των Οικολογικών Σχολείων προσαρμόζεται στις ιδιαίτερες ανάγκες και τα ενδιαφέροντα κάθε παιδιού. Οι δραστηριότητες σχεδιάζονται έτσι ώστε όλοι να μπορούν να συμμετέχουν ενεργά, να νιώθουν ότι συμβάλλουν, ότι είναι σημαντικοί για την ομάδα. Η μάθηση αποκτά έτσι προσωπικό νόημα και γίνεται εμπειρία χαράς, δημιουργίας και συνεργασίας.

Η διδασκαλία βασίζεται στη βιωματική μάθηση, μέσα από πράξη και συμμετοχή. Οι μαθητές καλλιεργούν στον σχολικό κήπο, ανακυκλώνουν υλικά, φροντίζουν τον χώρο τους και βλέπουν απτά αποτελέσματα από τις προσπάθειές τους. Η κηπουρική, η φροντίδα των φυτών και η ανακύκλωση δεν είναι απλώς ασκήσεις περιβαλλοντικής ευαισθησίας, αλλά είναι μαθήματα βιωματικά, που ενισχύουν την υπευθυνότητα, την αυτονομία και τη χαρά της συνεργασίας. Τα παιδιά αντιλαμβάνονται πως μπορούν να συμβάλουν στην αλλαγή, πως η πράξη τους έχει αξία.

Η συμμετοχή όλων είναι βασική αρχή. Κανένα παιδί δεν αποκλείεται, ανεξάρτητα από τον βαθμό ή το είδος της αναπηρίας του. Ακόμα και η μικρότερη συμβολή, (ένα χαμόγελο, ένα πότισμα, ένα άγγιγμα στο φυτό, λίγη λάσπη στα παπούτσια του) έχει σημασία. Η συμπερίληψη αυτή δημιουργεί αίσθηση κοινότητας και ενισχύει την αυτοεκτίμηση και την κοινωνική αλληλεπίδραση των μαθητών. Μαθαίνουν πως η διαφορετικότητα είναι δύναμη και πως κάθε μικρή πράξη μπορεί να φέρει μεγάλο αποτέλεσμα.

Η κυριότερη εκπαιδευτική προσέγγιση της μάθησης είναι πολυαισθητηριακή. Η χρήση εικόνων, ήχων, φυσικών υλικών, κινήσεων και μυρωδιών επιτρέπει στα παιδιά να μαθαίνουν μέσα από όλες τις αισθήσεις τους. Η φύση, άλλωστε, αποτελεί το πιο πλούσιο και ζωντανό περιβάλλον μάθησης. Μέσα στον κήπο, στο μικρό μας θερμοκήπιο ή στην αυλή, τα παιδιά παρατηρούν, αγγίζουν, ακούν, νιώθουν και μαθαίνουν με τρόπο φυσικό και αβίαστο.

Τέλος, ο τρόπος εργασίας στηρίζεται στη συνεργασία όλων των μελών της σχολικής κοινότητας. Εκπαιδευτικοί, Ειδικό Εκπαιδευτικό Προσωπικό, Ειδικό Βοηθητικό Προσωπικό, ακόμα και γονείς σχεδιάζουν και υποστηρίζουν από κοινού τις δράσεις, εξασφαλίζοντας συνέχεια και συνέπεια στη μαθησιακή διαδικασία. Οι γονείς βλέπουν τα παιδιά τους να συμμετέχουν ενεργά, να αποκτούν αυτοπεποίθηση και να αναπτύσσουν δεξιότητες που ξεπερνούν τα όρια της τάξης, αποκτούν δεξιότητες ζωής, που τα ενώνουν με τη φύση και με τους συμμαθητές τους.

Έτσι, το πρόγραμμα «Οικολογικά Σχολεία» μέσα στην Ειδική Αγωγή δεν είναι απλώς ένα περιβαλλοντικό πρόγραμμα. Είναι μια παιδαγωγική στάση, ένας τρόπος να αγαπούν το περιβάλλον παράλληλα με τη γη που φροντίζουν.

Η συμμετοχή των μαθητών της Ειδικής Αγωγής σε προγράμματα όπως τα «Οικολογικά Σχολεία» δεν αποτελεί απλώς παιδαγωγική επιλογή. Είναι θεμελιώδες δικαίωμα. Κάθε παιδί, ανεξάρτητα από τις γνωστικές, κινητικές ή επικοινωνιακές του δυνατότητες, έχει δικαίωμα να εκφραστεί, να δημιουργήσει, να συμμετέχει και να συμβάλει σε κοινές δράσεις. Η συμμετοχή αυτή ενισχύει την αίσθηση του «ανήκειν», το δικαίωμα στην κοινότητα, αλλά και την πεποίθηση πως η διαφορετικότητα δεν είναι εμπόδιο, αλλά πλούτος.

Η επαφή με τη φύση λειτουργεί ως φυσική θεραπευτική εμπειρία. Το φως, τα χρώματα, τα αρώματα, η υφή του χώματος και των φύλλων διεγείρουν τις αισθήσεις και προσφέρουν στα παιδιά ευκαιρίες για αυτορρύθμιση, ηρεμία και συγκέντρωση. Οι μαθητές βιώνουν τη χαρά της δημιουργίας μέσα από απλές, φυσικές πράξεις όπως τη σπορά, το φύτεμα, το πότισμα, την παρατήρηση ενός σπόρου που μεγαλώνει. Αυτές οι στιγμές γίνονται πολύτιμες για την ψυχική τους ισορροπία,  τη συναισθηματική τους έκφραση και την ανάδυση των συναισθημάτων τους. Σ’ αυτό το σημείο αξίζει να αναφέρουμε την απαραίτητη συμβολή του Ψυχολόγου και του Κοινωνικού Λειτουργού του σχολείου.

Μέσα από τη συμμετοχή τους, οι μαθητές αποκτούν αίσθηση αξίας και αυτοεκτίμησης. Όταν βλέπουν ότι το φυτό που φρόντισαν να αναπτύσσεται, να ανθίζει, όταν αλληλεπιδρούν, όταν βλέπουν πως οι συμμαθητές τους, τους ευχαριστούν για τη βοήθειά τους, αισθάνονται χρήσιμοι και ικανοί. Η συμβολή τους σε έναν κοινό σκοπό ενδυναμώνει την πίστη στις δυνατότητές τους και καλλιεργεί τη συνεργατικότητα. Το σχολείο γίνεται έτσι τόπος ενδυνάμωσης και αναγνώρισης.

Παράλληλα, η συμμετοχή αυτή καλλιεργεί περιβαλλοντική και κοινωνική ενσυναίσθηση. Τα παιδιά μαθαίνουν να φροντίζουν το φυτό, να σέβονται τα ζώα, να αντιλαμβάνονται τη σχέση τους με τη γη και τους άλλους ανθρώπους. Μέσα από βιωματικές δράσεις, αναπτύσσουν συναισθήματα φροντίδας, υπευθυνότητας και αλληλεγγύης. Μαθαίνουν να βλέπουν τον κόσμο όχι μέσα από διαχωρισμούς, αλλά μέσα από τη σύνδεση και τη συμμετοχή.

Τέλος, τα προγράμματα αυτά προσφέρουν ευκαιρίες για οικοδόμηση δεξιοτήτων ζωής (life skills). Οι μαθητές μαθαίνουν να συνεργάζονται, να επικοινωνούν, να λύνουν προβλήματα, να προγραμματίζουν, να διαχειρίζονται συναισθήματα και να παίρνουν αποφάσεις. Οι δεξιότητες αυτές είναι απαραίτητες για την κοινωνική τους ένταξη και τη μελλοντική τους αυτονομία. Η εκπαίδευση για την αειφορία, λοιπόν, δεν περιορίζεται στο περιβάλλον.  Είναι εκπαίδευση για την ίδια τη ζωή τους!

Φυσικά, θα πρέπει να αναφερθούμε στα προσδοκώμενα αποτελέσματα από την ένταξη ενός σχολείου ειδικής αγωγής στα Οικολογικά Σχολεία και στον τρόπο με τον οποίο θα γίνει η διάχυση των αποτελεσμάτων, αφού έτσι το σχολείο ανοίγεται στην κοινωνία! Έτσι λοιπόν, περιμένουμε να έχουμε:

• Μαθητές πιο ευαισθητοποιημένου και υπεύθυνους για το περιβάλλον. Μέσα από τη φροντίδα των φυτών, την ανακύκλωση και τη σωστή διαχείριση νερού και ενέργειας, οι μαθητές αναπτύσσουν οικολογική συνείδηση και αίσθηση ευθύνης απέναντι στη Γη.
• Σχολείο πιο όμορφο, καθαρό και φιλικό προς όλους. Η συλλογική συμμετοχή δημιουργεί ένα χώρο χαράς, υπερηφάνειας και ασφάλειας, όπου κάθε παιδί νιώθει ότι ανήκει.
• Καλλιέργεια κουλτούρας συνεργασίας και αλληλοσεβασμού. Οι κοινές δράσεις ενισχύουν τη συνεργατικότητα, τη θετική αλληλεπίδραση και την αλληλοαποδοχή.
• Ενίσχυση της σχέσης σχολείου – τοπικής κοινωνίας. Οι δράσεις των Οικολογικών Σχολείων επεκτείνονται εκτός τάξης, κινητοποιώντας φορείς και γονείς και ενδυναμώνοντας τη συλλογική συνείδηση.
• Το ειδικό σχολείο ως πρότυπο ένταξης και αειφορίας. Η εμπειρία δείχνει ότι η αειφορία δεν γνωρίζει αποκλεισμούς· το ειδικό σχολείο μπορεί να γίνει φωτεινό παράδειγμα συμμετοχικότητας, καινοτομίας και κοινωνικής συνοχής.

 Η διάχυση των αποτελεσμάτων αποτελεί κρίσιμο στάδιο της εκπαιδευτικής δράσης, καθώς μετατρέπει την εμπειρία ενός σχολείου σε κοινό αγαθό για όλη την εκπαιδευτική κοινότητα. Η προβολή, ανταλλαγή και αξιοποίηση των καλών πρακτικών συμβάλλει στη δημιουργία ενός δικτύου μάθησης, συνεργασίας και ενδυνάμωσης.

Στο πλαίσιο αυτό, η διάχυση μπορεί να επιτευχθεί μέσα από ποικίλες μορφές, όπως:

• Διοργάνωση σχολικών εκδηλώσεων και εκθέσεων, όπου παρουσιάζονται τα έργα των μαθητών, ο σχολικός κήπος, οι κατασκευές και τα οικολογικά προϊόντα, με παράλληλη συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας.
• Αξιοποίηση των ψηφιακών μέσων (ιστοσελίδες σχολείων, κοινωνικά δίκτυα, πλατφόρμες eTwinning) για την παρουσίαση δράσεων και την ανταλλαγή εμπειριών με άλλα σχολεία, εντός και εκτός Ελλάδας.
• Συμμετοχή σε συνέδρια, ημερίδες και επιστημονικά περιοδικά, ώστε να προβάλλονται οι παιδαγωγικές διαστάσεις και τα οφέλη της συμμετοχής μαθητών Ειδικής Αγωγής στα Οικολογικά Σχολεία.
• Συνεργασίες με τοπικούς φορείς και ΜΚΟ, για τη διάδοση οικολογικών μηνυμάτων και την ενίσχυση της περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης στην κοινότητα.
• Δημιουργία εκπαιδευτικού υλικού και οδηγών καλών πρακτικών, ώστε άλλες σχολικές μονάδες να εμπνευστούν και να υιοθετήσουν ανάλογες δράσεις.

Μέσα από τη συστηματική διάχυση, οι δράσεις ενός Ειδικού Σχολείου μπορούν να λειτουργήσουν ως πολλαπλασιαστές αειφορίας και ένταξης, εμπνέοντας όχι μόνο άλλα Ειδικά, αλλά και Γενικά σχολεία. Έτσι, η φωνή των μαθητών με αναπηρία γίνεται φωνή περιβαλλοντικής και κοινωνικής αλλαγής, μεταφέροντας το μήνυμα ότι η εκπαίδευση για την αειφορία είναι πιο ισχυρή όταν είναι πραγματικά συμπεριληπτική.

Τα Οικολογικά Σχολεία και τα Σχολεία Ειδικής Αγωγής συναντιούνται εκεί όπου η αποδοχή συναντά τη φροντίδα. Η αειφορία άλλωστε, δεν αφορά μόνο το περιβάλλον, αφορά και τον άνθρωπο.
Όπως φροντίζουμε τη Γη με διάφορους τρόπους, έτσι και στην Ειδική Αγωγή μαθαίνουμε να φροντίζουμε τον καθένα, για να αποδώσει με τον δικό του τρόπο.

Στην πράξη, η συμμετοχή των μαθητών με αναπηρία στα Οικολογικά Σχολεία δείχνει ότι η αειφορία είναι και κοινωνική αξία, όχι μόνο περιβαλλοντική, διδάσκει ότι καμία δράση δεν είναι πλήρης χωρίς όλους, κάνει ορατό το αόρατο, δηλαδή αποδεικνύει πως η ένταξη είναι κι αυτή μορφή οικολογίας, είναι φροντίδα για το «οικοσύστημα» της ανθρώπινης κοινότητας.

Τέλος, το ειδικό σχολείο δεν συμμετέχει απλώς στο Δίκτυο Οικολογικών Σχολείων, αλλά το επανανοηματοδοτεί, δείχνοντας ότι η αειφορία ξεκινά από τον σεβασμό στη διαφορετικότητα.

Γιώργος Μαυροειδής, Γεωπόνος ΕΑΕ

Ε.Ε.Ε.ΕΚ. Αγίου Νικολάου